بررسی فنی، اقتصادی و ایمنی و فرمولاسیون تولید زغال خودسوز
در طول هزاران سالی که زغال چوب به عنوان یک منبع انرژی مورد استفاده قرار گرفته است، همیشه روشن کردن آن یکی از چالش‌های انسان‌ها بوده است. از روشن کردن زغال با خرده‌های چوب، برگ درختان و تکه‌های کاغذ گرفته تا استفاده از چربی حیوانات، نفت سفید و در نهایت استارترهای نوین مانند ژل آتش‌زا و الکل. در ایران نیز این چالش وجود داشت تا اینکه اولین بار ژل آتش‌زا توسط مهندس شیمی، مهندس حمید صفایی، در سال ۱۳۸۳ ابداع و تولید شد.
مقدمه
در طول هزاران سالی که زغال چوب به عنوان یک منبع انرژی مورد استفاده قرار گرفته است، همیشه روشن کردن آن یکی از چالش‌های انسان‌ها بوده است. از روشن کردن زغال با خرده‌های چوب، برگ درختان و تکه‌های کاغذ گرفته تا استفاده از چربی حیوانات، نفت سفید و در نهایت استارترهای نوین مانند ژل آتش‌زا و الکل.
در ایران نیز این چالش وجود داشت تا اینکه اولین بار ژل آتش‌زا توسط مهندس شیمی، مهندس حمید صفایی، در سال ۱۳۸۳ ابداع و تولید شد.
در گذشته، به علت وفور نفت سفید در منازل، از آن به‌عنوان سوخت اصلی استفاده می‌شد. یکی از مشکلات نفت سفید، بوی نامطبوع و دود زیاد آن بود که هم محیط را آلوده می‌کرد و هم باعث می‌شد این کار تنها در فضای باز امکان‌پذیر باشد. با ورود ژل آتش‌زا، مشکل بو و دود برطرف شد و روشن کردن زغال ایمن‌تر و ساده‌تر شد.
اما پس از همه‌گیر شدن مصرف ژل آتش‌زا، برخی سودجویان اقدام به تولید زیرزمینی آن با درصد پایین متانول و مواد ضایعاتی کردند که این موضوع اعتماد مصرف‌کنندگان را از بین برد. پس از استانداردسازی ژل آتش‌زا توسط شرکت «انرژی‌سازان فراوان» به‌عنوان اولین تولیدکننده در خاورمیانه، اعتماد دوباره به بازار بازگشت. با این حال، تولیدکنندگان زیرزمینی برای ادامه سودجویی، ابتکار دیگری به خرج دادند: زغال خودسوز.
زغال خودسوز چگونه تولید می‌شود؟
تولیدکنندگان زغال، به جای استفاده از ژل آتش‌زا، مقدار حدود ۲۰۰ سی‌سی متانول مایع را هنگام بسته‌بندی به زغال اضافه می‌کنند. این متانول که همراه با مواد ضایعاتی پتروشیمی است، خاصیت فرار و انفجاری دارد. در مقابل، ژل آتش‌زای استاندارد به دلیل فرمولاسیون خاص و ژلاتینی بودن، به‌صورت ایمن و آرام می‌سوزد و زغال را به‌تدریج سرخ می‌کند.
نحوه روشن شدن زغال خودسوز
متانول فرار بوده و در بافت زغال تبخیر می‌شود. زمانی که زغال داخل منقل ریخته شده و شعله کبریت یا فندک نزدیک آن می‌شود، شعله به‌صورت انفجاری روشن می‌گردد. این اتفاق موجب سوختن دست و صورت بسیاری از مصرف‌کنندگان شده است. به همین دلیل، برخی تولیدکنندگان روی بسته‌ها هشدار چاپ کرده‌اند:
«هنگام روشن کردن، دست و صورت خود را دور نگه دارید.»
مدت زمان روشن بودن زغال خودسوز
متانول به دلیل ماهیت سریع‌الاشتعال خود تنها ظرف ۲ تا ۳ دقیقه می‌سوزد. پس از خاموش شدن شعله، زغال هنوز سرخ نشده و مصرف‌کننده مجبور است دوباره از ژل آتش‌زا یا سایر استارترها استفاده کند. این موضوع باعث سختی کار و نارضایتی مصرف‌کنندگان می‌شود.
سوءاستفاده از وزن
تولیدکنندگان زغال خودسوز در وزن‌کشی نیز تقلب می‌کنند. به‌عنوان مثال، بسته‌ای که یک کیلوگرم زغال معرفی می‌شود در حقیقت شامل ۸۰۰ گرم زغال و ۲۰۰ گرم متانول است.
مثال:
- یک کیلو زغال کبابی = ۵۰,۰۰۰ تومان
- یک لیتر متانول = ۱۰,۰۰۰ تومان → ۲۰۰ سی‌سی = ۲,۰۰۰ تومان
- پس قیمت واقعی یک بسته ۸۰۰ گرم زغال + ۲۰۰ سی‌سی متانول ≈ ۴۳,۰۰۰ تومان است.
اما این بسته به بهانه «خودسوز بودن» ۴۰ تا ۵۰ درصد گران‌تر از زغال معمولی فروخته می‌شود. در نتیجه مصرف‌کننده کمتر زغال دریافت می‌کند، مجبور به خرید استارتر دیگر هم می‌شود، و هزینه بیشتری پرداخت می‌کند.
ایمنی زغال خودسوز
مشکلات ایمنی این نوع زغال بسیار جدی است:
- متانول داخل بسته‌های پلاستیکی به سرعت تبخیر شده و در فضای بسته جمع می‌شود.
- زغال‌ها لبه‌های تیزی دارند و باعث سوراخ شدن بسته‌ها و نشت متانول می‌شوند.
- در حمل و نقل، تکان‌ها و گرما می‌تواند باعث نشت و سپس انفجار یا آتش‌سوزی شود.
- هر ۲۰۰۰ بسته زغال خودسوز، معادل ۴۰۰ لیتر متانول در انبار است که مثل یک محموله سوخت خطرناک عمل می‌کند.
نگهداری این بسته‌ها در منزل یا خودرو نیز به همان اندازه پرخطر است و با کوچک‌ترین جرقه می‌تواند حادثه‌ساز شود.
سابقه تولید در کشورهای دیگر
با یک جست‌وجوی ساده مشخص می‌شود که «زغال خودسوز» به این شکل در هیچ کشوری تولید و عرضه نشده است. زیرا افزودن مایعات بسیار فرار و خطرناک مانند متانول به زغال، از نظر ایمنی غیرقابل قبول است.
اگر هم در گذشته نمونه‌ای وجود داشته، نوعی زغال با ترکیبات کنترل‌شده بوده که آن هم به دلیل خطرات زیاد در بسیاری کشورها ممنوع شده است. در ایران اما به دلیل ضعف نظارت، این محصولات هنوز تولید و عرضه می‌شوند.
توصیه‌های ایمنی برای تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان
به‌عنوان یک متخصص، توصیه‌های زیر را ارائه می‌کنم:
برای تولیدکنندگان
- متانول را به‌صورت مستقیم روی زغال نریزید؛ اگر استفاده می‌شود، در ظرف جداگانه PET مقاوم درون بسته قرار دهید.
- از بسته‌بندی چندلایه آلومینیومی و پلی‌اتیلن استفاده کنید تا سوراخ نشود.
- روی بسته‌بندی نکات زیر حتماً درج شود:
- مقدار دقیق متانول یا ماده اشتعال‌زا
- هشدار استفاده فقط در محیط باز و دور از منابع آتش
- پرهیز از روشن کردن در بالکن و فضاهای بسته
- حفظ فاصله حداقل یک متری دست و صورت هنگام روشن کردن
- نگهداری دور از سایر محصولات در انبار
- استفاده از پودر خاموش‌کننده برای حوادث (نه CO₂)
- درج وزن خالص واقعی زغال (۸۰۰ گرم + ۲۰۰ گرم متانول)
- هشدار «دور از دسترس کودکان»
- پرهیز از استنشاق بخار داخل بسته
- پرهیز از تماس دست با زغال آغشته به متانول (استفاده از دستکش یا گیره الزامی است)
برای مصرف‌کنندگان
- فقط در فضای باز و ایمن استفاده کنید.
- هنگام روشن کردن، صورت و دست را دور نگه دارید.
- از گیره یا دستکش استفاده کنید.
- هرگز در محیط‌های بسته مثل بالکن یا داخل منزل استفاده نکنید.
در نهایت
زغال خودسوز به‌ظاهر یک محصول ساده و کاربردی است اما در عمل به دلیل خطرات ایمنی و سوءاستفاده‌های اقتصادی، هم برای مصرف‌کنندگان و هم برای توزیع‌کنندگان پرریسک است. این محصول نه‌تنها مشکل روشن کردن زغال را حل نمی‌کند، بلکه خطرات و هزینه‌های بیشتری را تحمیل می‌نماید. بنابراین بهترین راهکار همچنان استفاده از ژل آتش‌زای استاندارد و تجهیزات مطمئن برای روشن کردن زغال است.