استاندارد چیست؟
استاندارد در واقع یک نظام تعریف شده برای ارزیابی و سنجش کیفیت و عملکرد محصولات ، خدمات و فرایندهای مختلف است. استانداردها به عنوان راهنمایی برای تولید ، ارائه و ارزیابی مجصولات و خدمات مورد استفاده قرار می‌گیرند. استانداردها نقش بسیار مهمی در جوامع مدرن ایفا می‌کنند. آنها به عنوان خط راهنمایی در تصمیم گیری‌ها، افزایش اطمینان، بهبود کیفیت و تسهیل تبادل مؤثر اطلاعات و کالاها عمل کنند. این مقاله به بررسی اهمیت استانداردها در جوامع مدرن و نقش آنها در توسعه صنایع و خدمات مختلف می‌پردازد. استاندارد به مجموعه‌ای از قوانین، مقررات، مشخصات فنی و روش‌های ارزیابی و آزمون اطلاق می‌شود که توسط سازمان‌های استاندارد سازی تهیه میشوند. برای صنعت، تولید کنندگان، مصرف کنندگان، و سایز نهادها و مؤسسات به منظور مطابقت با استانداردها و حفظ کیفیت محصول و خدمات استفاده می‌شود.
شاید بارها شنیده باشید که وسیله ای دارای علامت استاندارد است، آیا می‌دانید معنی استاندارد چیست؟ در این مقاله به معنی استاندارد، استاندارد در ایران‌وجهان و سوالات دیگر شما در حوزه استاندارد می‌پردازیم.
استاندارد چیست؟
اندازه معمول هر چیز را که بر پایه قرارداد، سنت یا تصمیم سازمانی مبنا و پیمانه اندازه‌گیری در نظر گرفته شده را استاندارد می‌گویند.
استاندارد عبارت است از نظمی مبتنی بر نتایج ثابت علوم، فنون و تجارب بشری، که بصورت قواعد، مقررات و نظام‌هایی به منظور ایجاد هماهنگی و وحدت رویه، افزایش میزان تفاهم، تسهیل ارتباطات، توسعه صنعت، صرفه‌جویی در اقتصاد ملی، حفظ سلامت و ایمنی عمومی، گسترش مبادلات بازرگانی داخلی و خارجی و ... به کار می‌رود.
از دید اجتماعی آنچه بر پایه قرارداد، سنت، یا قانون، نمونه‌ای برای سرمشق به کار می‌رود و اجرای آن مورد پذیرش همه می‌شود استاندارد گفته می‌شود.
از دید فنی، وضع قوانین و مقرارت برای تعیین کیفیت و مشخصات مطلوب یک کالا یا خدمات را استاندارد می‌گویند. استانداردها دارای چهار محور کاملاً مجزا، یعنی «ماهیت محصولات»، «امور مدیریتی»، «ارزیابی و انطباق‌ها» و «مسئولیت‌های اجتماعی» هستند.
همچنین داشتن نظم و معیار و تعیین اندازه و مهم‌تر از آن رعایت حدود و اندازه‌ها برای حفظ کیفیت زندگی اجتماعی و حتی زندگی شخصی بسیار ضروری و مفید است. در امور اجتماعی و اقتصادی و به ویژه امور صنعتی به این اندازه استاندارد می‌گویند.
پایه مان برابر واژه استاندارد به معنای آنچه باید در کار‌ها و امور به عنوان پایه و اساس قرار بگیرد و بماند. این واژه به فرهنگستان زبان ایران پیشنهاد شده است.
تاریخچه استاندارد در جهان
سازمان بین‌المللی استانداردسازی که معمولاً به نام ایزو (ISO) شناخته می‌شود، مؤسسه بین‌المللی تعیین استاندارد متشکل از نمایندگان مؤسسات استانداردسازی ملی است. این سازمان غیردولتی در سطح وسیع به وضع استانداردهای کلی و جزئی برای هماهنگ کردن استانداردهای متفاوت جهانی می‌پردازد. در عمل ایزو به صورت یک کنسرسیوم با ارتباطات قوی با دولت‌ها فعالیت میکند.
مرکز ایزو در ژنو سویس قرار دارد. ایزو کار رسمی خود را از تاریخ بیست و سوم فوریه ۱۹۴۷ آغاز کرده است. سازمان بین‌المللی استانداردسازی، با آنکه یک سازمان غیردولتی است، به دلیل این که استانداردهای این مؤسسه تبدیل به قوانین می‌گردد از بیشتر سازمان‌های غیردولتی قدرتمندتر است. امروزه نزدیک به ۱۶۴ کشور در این سازمان به عضویت درآمده‌اند که ایران نیز یکی از آن‌هاست.
با این وجود این حروف اختصار نام کامل آن در هیچ‌یک از این دو زبان نیست. نام این مؤسسه از کلمه یونانی به معنای برابری گرفته شده است. با توجه به اینکه مؤسس این سازمان متوجه گشت که حروف مخفف این سازمان در زبان‌های مختلف با یکدیگر یکسان نیست ISO را به عنوان نام سازمان انتخاب نمود و خود این مطلب نشان دهنده هدف این سازمان یعنی برابری و استانداردسازی فرهنگ‌هاست.
تاریخچه استاندارد در ایران
اولین تشکیلات مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران با تصویب قانون اوزان و مقیاس‌ها در سال ۱۳۰۴ خورشیدی مطرح می‌شود. بعدها در سال ۱۳۳۲ به لحاظ ضرورت تعیین ویژگی‌ها و نظارت بر کیفیت کالاهای صادراتی و وارداتی، ایجاد تشکیلاتی رسمی مورد‌توجه قرار گرفت و هسته اولیه تشکیلات سازمانی مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران به‌صورت اداره‌ای در اداره کل تجارت وقت شکل می‌گیرد. در سال ۱۳۳۹ با تصویب قانون تأسیس مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی، مؤسسه کار خود را در چارچوب هدف‌ها و مسئولیت‌های تعیین‌شده آغاز میکند و در همان سال به عضویت سازمان بین‌المللی استاندارد ISO درآمد.
سطوح استاندارد
استانداردها بر پایه گستردگی دامنه تحت پوشش، دارای پنج سطح کارخانه‌ای، شرکتی (جامعه‌ای)، ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی هستند.
• استاندارد کارخانه‌ای توسط یک کارخانه برای استفاده در همان واحد تدوین می‌شود. البته گاهی کارخانه‌ها، شرکت‌ها یا تشکیلاتی که در یک زمینه خاص فعالیت می‌کنند از طریق ایجاد یک جامعه یا انجمن، استانداردهای خاص خود را تدوین می‌کنند. مانند انجمن جوشکاری آمریکا (AWS)
• استاندارد ملی توسط مؤسسه استاندارد در یک کشور، با توجه به تمام شرایط خاص همان کشور، مانند: اقتصادی، اجتماعی، علمی و فنی تهیه می‌شود.
• استانداردهای منطقه‌ای توسط کشورهای عضو یک پیمان منطقه‌ای خاص تهیه می‌شود مانند: کمیته استاندارد اروپایی.
• استاندارد بین‌المللی توسط سازمان‌های مربوط به‌منظور قابلیت استفاده بین‌المللی تهیه میشوند. مانند:ُ استانداردهای تهیه‌شده توسط سازمان بین‌المللی
• استانداردسازی ، کمیسیون الکتروتکنیک بین‌المللی (IEC) یا اتحادیه بین‌المللی مخابرات (ITU)
مواردی که شامل استاندارد میشوند به گروه‌های زیر تقسیم میشوند.
1) مواد غذایی، بهداشتی و دارویی
2) شیمیایی و سلولزی
3) فلز و ریخته‌گری
4) ماشین‌آلات و تجهیزات
5) مواد معدنی غیرفلزی، مثل نمک
6) ارتباطات، الکترونیکی و الکتریکی
7) وسایل نقلیه موتوری
8) بافندگی و چرم و پوشاک
وظایف سازمان استاندارد
1. تدوین و نشر استانداردهای ملی (رسمی) به‌عنوان تنها مرجع رسمی این وظیفه در کشور
2. انجام تحقیقات به‌منظور تدوین استاندارد، بالا بردن کیفیت کالاهای تولید داخلی، کمک به بهبود روش‌های تولید و کارایی صنایع
3. ترویج استانداردهای ملی
4. نظارت بر اجرای استانداردهای اجباری
5. کنترل کیفی کالاهای صادراتی مشمول استاندارد اجباری و جلوگیری از صدور کالاهای نامرغوب به‌منظور فراهم نمودن امکانات رقابت با کالاهای مشابه خارجی و حفظ بازارهای بین‌المللی
6. کنترل کیفیت کالاهای وارداتی مشمول استاندارد اجباری به‌منظور حمایت از مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان داخلی و جلوگیری از ورود کالاهای نامرغوب
7. مشارکت در تدوین استانداردهای بین‌المللی به‌عنوان سیستم رسمی اوزان و(دستگاه بین‌المللی یکاها) ترویج سیستم بین‌المللی یکاها-مقیاس‌ها در کشور و کالیبره کردن وسایل سنجش با مرجعیت اداره اوزان و مقیاس‌ها دفتر بین‌المللی اوزان و مقیاس‌ها
8. آزمایش و تطبیق نمونه کالا با استانداردهای مربوط، اعلام مشخصات و اظهارنظر مقایسه‌ای و صدور گواهینامه‌های لازم
9. آموزش مستمر مسئولین کنترل کیفیت واحدهای تولیدی
در کل وظیفه سازمان استاندارد در یک کشور، تهیه، ارتقا، ترویج و اجرای استانداردهای ملی و بین‌المللی است. سازمان استاندارد به‌منظور حمایت از توسعه اقتصادی و صنعتی، بهبود کیفیت محصولات و خدمات، تضمین توافق فنی و تجاری داخلی و بین‌المللی و حفاظت از محیط زیست، استفاده از استانداردهای مناسب را تشویق و ترویج میکند. علاوه بر این، سازمان استاندارد وظیفه اجرای بازرسی و ارزیابی استانداردها را به عهده دارد تا از رعایت استانداردهای مشخص شده در محصولات و خدمات اطمینان حاصل کند.
عملکرد موسسه استاندارد
مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران وظیفه تدوین استاندارد ملی در بخش‌های کشاورزی، صنعت، معدن، ارتباطات، مواد غذایی و... را بر عهده دارد. این مؤسسه جهت حصول اطمینان از رعایت اصول استاندارد در فرآیندهای تولید کالا در کشور، حداقل یک بار در ماه از خط تولید کارخانه‌ها نمونه‌برداری میکند و در صورت لزوم، کالاهایی را به‌عنوان نمونه از بازار خریداری و آزمایش میکند، تا میزان تطابق آنها را با استاندارد تعیین‌شده بررسی نماید. مؤسسهٔ استاندارد در صورت کشف کالاهای غیراستاندارد آنها را از مراکز تولید، توزیع و فروش، جمع‌آوری و از ارایۀ این‌گونه کالاها به بازار جلوگیری به عمل می‌آورد. سپس کارشناسان مؤسسه استاندارد بعد از بررسی کالاهای غیراستاندارد، قابلیت اصلاح یا استفاده از آنها را به‌عنوان مادۀ اولیه مشخص می‌کنند. اگر مسئولان واحدهای تولیدی یا خدماتی و محل‌های عرضۀ کالا از بازرسی کارشناسان مؤسسه استاندارد جلوگیری به عمل آورند، به مجازاتی که در قانون پیش‌بینی شده است، محکوم میشوند.
نقش استاندارد در رشد صنعتی و اقتصادی
استاندارد و استاندارد کردن از پایه‌های استوار علم و فن آوری است که در پیشرفت صنعت و اقتصاد نقش بسزایی دارد و باید در جهت افزایش سطح کیفیت‌ها تلاش کرد تا به فن‌آوری پیشرفته تولید هر محصول نائل آمد.
اغلب چنین می‌پندارند که استاندارد فقط برای حفظ منفعت مصرف‌کننده است؛ البته این نظر تا حدّی صحیح است و استاندارد به نیازهای فردی و اقتصادی مصرف‌کنندگان توجه دارد، امّا استحکام صنعت و فن‌آوری را نیز در نظر دارد و می‌توان گفت که سود حاصل از رعایت استاندارد برای تولیدکنندگان بیش از مصرف‌کنندگان است، زیرا صرفه‌جویی‌های حاصل از کاهش انواع قطعات و مواد‌اولیه غیر ضرروی و ضایعات، به قدری چشمگیر است که هرگونه سرمایه‌گذاری در‌زمینه استانداردسازی فرآورده‌ها و خدمات را برای صاحبان صنایع موجه می‌سازد، بطوری که آنان در اندک زمان می‌توانند نتایج ملموس آن را در مبالغ ذخیره شده مشاهده کنند. با اجرای قوانین‌ومقررات استاندارد هزینه‌های انبارداری و ساخت ابزار و ماشین‌آلات تنزل می‌یابد؛ روند تولید، منظم می‌شود؛ آرایش عملکرد کارخانه‌ها به نحو متعادلی تنظیم می‌گردد؛ نگهداری اسناد، نقشه‌ها و طرح‌های مربوط به تولید محصولات طبق یک نظام دقیق بازیابی سریع، طبقه‌بندی و بایگانی می‌شود؛ همکاری میان واحدهای مختلف سازمان یا کارخانه برای پیشبرد روند تولید میسر می‌شود؛ تفاهم کارکنان در مسائل فنی تحقق می‌پذیرد و سرانجام با تولید کالای دارای کیفیت و بسته‌بندی مطلوب، رضایت مصرف‌کنندگان نیز جلب می‌شود و بدین ترتیب استاندارد، شالوده استواری را برای پیشرفت و توسعه صنعت و اقتصاد فراهم می‌سازد.
در جهان صنعتی امروز همه‌چیز در حال تحول است، در این عرصه استانداردهای جدیدی که به "مدیریت کیفیت" موسوم است فقط به نتیجه محصول نهایی بسنده نمی‌کند، بلکه یک خط تولید را از ابتدا تا انتها زیر نظر می‌گیرد. این مدیریت برنامه‌ریز و هدفمند، زندگی و پویایی را به بخش‌های سازمانی هدیه می‌دهد. سرمایه‌گذاری در جهت بهبود کیفیت کالاهای تولیدی برای پاسخگویی به نیازهای مصرف‌کنندگان داخلی و راه‌یابی کالاها به بازارهای جهانی و کاهش واردات، مهمترین اصل در خط مشی توسعه اقتصادی است. هر کشور در حال توسعه، که افزایش و بهبود ظرفیت‌های صنعتی را در رأس برنامه‌های خود قرار داده باشد، در می‌یابد که استاندارد کردن شاخص‌های تولید و خدمات و همچنین سنجش و کنترل کیفیت محصولات، یکی از نکات اصلی در برنامه‌های توسعه است.
مرجعیت قانونی
• تعیین، تدوین و انتشار استانداردهای ملی (رسمی) به استثنای مواد دارویی
• تعیین ویژگی کالاها و مقایسه آن با استانداردهای مربوط به استثنای مواد دارویی
• اجرای سیستم بین‌المللی یکاها و کالیبره کردن وسایل سنجش
• انگ گذاری و تعیین عیار فلزات گران‌بها
• مرجعیت صنعت جوش
• اعطای جایزه ملی کیفیت ایران
• تایید صلاحیت شرکت‌ها و مؤسسات بازرسی کننده داخلی و خارجی (سورویانس)، آزمایشگاه‌ها، کارشناسان استاندارد و گواهی دهندگان نظام‌های سیستم‌های مدیریت کیفیت و مدیریت زیست‌محیطی
لازم است ذکر شود که مرجعیت قانونی به مفهوم این است که انجام آنها از وظایف مؤسسه استاندارد می‌باشند که هرگونه فعالیت سایر سازمان‌ها و شرکت‌ها در این زمینه‌ها مشروط به موافقت مؤسسه استاندارد و دارا بودن مجوز فعالیت از طرف آن سازمان است.
استاندارد اجباری و تشویقی
ملاک پذیرش در استاندارد، کمیته قابل‌قبول و مورد تایید کالا و خدمات است. متولی رسمی استاندارد در ایران سازمانی ملی استاندارد است.
کالاهایی که موفق به گذراندن آزمون‌های مد‌نظر قوانین و استانداردهای مد نظر شوند نشان استاندارد دریافت می‌کنند.
در ایران به دو گروه تقسیم میشوند.: کالاهای مشمول استاندارد اجباری و کالاهای مشمول استاندارد تشویقی.
منظور از استاندارد اجباری استانداردی است كه اجرای تمام يا بخشی از آن در كشور به ترتيبی كه در قانون اصلاح قوانين و مقررات مؤسسه استاندارد و تحقيقات صنعتي ايران مقرر شده است جهت توليد برای مصرف داخلي، صادرات و يا واردات اجباری می‌گردد.
استاندارد تشويقی استانداردی است كه اجرای آن اختياری و بر حسب قرارداد بين مؤسسه از يك‌طرف و اشخاص حقيقی يا حقوقی از طرف ديگر انجام گيرد.
ورود فرآورده‌هایی كه استاندارد اجباری آنها در داخل كشور بموقع اجرا گذاشته شد وقتي مجاز است كه مشخصات آنها پايين تر از استاندارد رسمي نبوده و يا لااقل مشخصات آنها با استاندارد رسمي كشور مبدا يا استاندارد مورد قبول مؤسسه منطبق باشد.
ورود فرآورده‌هایی كه استاندارد آنها در داخل كشور اجباري نبوده ليكن واردات آنها توسط شورايعالی استاندارد اجباري اعلام گرديده بايد با استانداردهای ملي جمهوری اسلامي ايران و يا استانداردهای مورد قبول مؤسسه منطبق باشد.
مؤسسه استاندارد موظف است ليست استانداردهاي معتبر و مورد قبول خود را در خصوص فرآورده‌های فوق‌الذکر به اداره كل مقررات صادرات و واردات و گمركات كشور اعلام نمايد.
موارد خاص و با اعلام نوع كالا از طرف مؤسسه استاندارد به مراجع فوق‌الذکر واردكنندگان كالاهای مربوطه موظف‌اند قبل از ورود كالا به كشور تائيدیه‌های لازم را از مؤسسات صادر كننده گواهی كيفيت و يا شركتهای بازرسی اوليه مورد تاييد مؤسسه دريافت و جهت ترخيص كالا به مؤسسه استاندارد و يا ادارات كل تابعه ارائه نمايند.
با انجام استعلام استاندارد به چه اطلاعاتی دست خواهیم یافت؟
پس از انجام استعلام کالای دارای نشان استاندارد ایران، موارد زیر در اختیار استعلام کننده قرار می‌گیرد.
• شماره پروانه
• نوع فرآورده یا تجهیز
• تاریخ اعتبار پروانه
• نام واحد تولیدی
• استان تولید
• نوع استاندارد که اجباری است یا تشویقی
• و اینکه پروانه در حال حاضر معتبر است یا خیر
سه روش برای استعلام اصالت استاندارد کالا و تجهیزات.
• سایت اداره استاندارد
• سامانه پیامکی 10001517
• کد USSD
لازم به ذکر است تمامی شرکت‌های عضو در اتحادیه تولید کنندگان ژل آتش‌زا استاندارد باتوجه به کیفیت بالای محصولات و کیفیت بالای ساخت توانسته‌اند تایید صلاحیت سازمان استاندارد ایران را اخذ کنند و تا کنون 11 مورد استاندارد ملی ایران توسط موسسه استاندارد ایران رسما منتشر شده است.